6. โกกนุทสุตฺตวณฺณนา

[96] ฉฏฺเฐ ปุพฺพาปยมาโนติ ปุพฺพสทิสานิ นิรุทกานิ กุรุมาโนฯ กฺเวตฺถ, อาวุโสติ โก เอตฺถ, อาวุโสฯ ยาวตา, อาวุโส, ทิฏฺฐีติ ยตฺติกา ทฺวาสฏฺฐิวิธาปิ ทิฏฺฐิ นาม อตฺถิฯ ยาวตา ทิฏฺฐิฏฺฐานนฺติ ‘‘ขนฺธาปิ ทิฏฺฐิฏฺฐานํ, อวิชฺชาปิ, ผสฺโสปิ, สญฺญาปิ, วิตกฺโกปิ อโยนิโสมนสิกาโรปิ, ปาปมิตฺโตปิ , ปรโตโฆโสปิ ทิฏฺฐิฏฺฐาน’’นฺติ เอวํ ยตฺตกํ อฏฺฐวิธมฺปิ ทิฏฺฐิฏฺฐานํ ทิฏฺฐิการณํ นาม อตฺถิฯ ทิฏฺฐาธิฏฺฐานนฺติ ทิฏฺฐีนํ อธิฏฺฐานํ, อธิฐตฺวา อธิภวิตฺวา ปวตฺตาย ทิฏฺฐิยา เอตํ นามํฯ ทิฏฺฐิปริยุฏฺฐานนฺติ ‘‘กตมานิ อฏฺฐารส ทิฏฺฐิปริยุฏฺฐานานิ? ยา ทิฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตํ ทิฏฺฐิคหนํ ทิฏฺฐิกนฺตารํ ทิฏฺฐิวิสูกํ ทิฏฺฐิวิปฺผนฺทิตํ ทิฏฺฐิสํโยชนํ ทิฏฺฐิสลฺลํ ทิฏฺฐิสมฺพาโธ ทิฏฺฐิปลิโพโธ ทิฏฺฐิพนฺธนํ ทิฏฺฐิปปาโต ทิฏฺฐานุสโย ทิฏฺฐิสนฺตาโป ทิฏฺฐิปริฬาโห ทิฏฺฐิคนฺโถ ทิฏฺฐุปาทานํ ทิฏฺฐาภินิเวโส ทิฏฺฐิปรามาโสฯ อิมานิ อฏฺฐารส ทิฏฺฐิปริยุฏฺฐานานี’’ติ เอวํ วุตฺตํ ทิฏฺฐิปริยุฏฺฐานํฯ สมุฏฺฐานนฺติ ทิฏฺฐิฏฺฐานสฺเสว เววจนํฯ วุตฺตญฺเหตํ – ‘‘ขนฺธา ปจฺจโย ทิฏฺฐีนํ อุปาทาย สมุฏฺฐานฏฺเฐนา’’ติ (ปฏิ. ม. 1.124) สพฺพํ วิตฺถาเรตพฺพํฯ โสตาปตฺติมคฺโค ปน ทิฏฺฐิสมุคฺฆาโต นาม สพฺพทิฏฺฐีนํ สมุคฺฆาตกตฺตาฯ ตมหนฺติ ตํ สพฺพํ อหํ ชานามิฯ กฺยาหํ วกฺขามีติ กิํการณา อหํ วกฺขามิฯ

7-8. อาหุเนยฺยสุตฺตาทิวณฺณนา

[97-98] สตฺตเม สมฺมาทิฏฺฐิโกติ ยาถาวทิฏฺฐิโกฯ อฏฺฐเม อธิกรณสมุปฺปาทวูปสมกุสโลติ จตุนฺนํ อธิกรณานํ มูลํ คเหตฺวา วูปสเมน สมุปฺปาทวูปสมกุสโล โหติฯ

9. อุปาลิสุตฺตวณฺณนา

[99] นวเม ทุรภิสมฺภวานีติ สมฺภวิตุํ ทุกฺขานิ ทุสฺสหานิ, น สกฺกา อปฺเปสกฺเขหิ อชฺโฌคาหิตุนฺติ วุตฺตํ โหติฯ อรญฺญวนปตฺถานีติ อรญฺญานิ จ วนปตฺถานิ จฯ อารญฺญกงฺคนิปฺผาทเนน อรญฺญานิ, คามนฺตํ อติกฺกมิตฺวา มนุสฺสานํ อนุปจารฏฺฐานภาเวน วนปตฺถานิฯ ปนฺตานีติ ปริยนฺตานิ อติทูรานิฯ ทุกฺกรํ ปวิเวกนฺติ กายวิเวโก ทุกฺกโรฯ ทุรภิรมนฺติ อภิรมิตุํ น สุกรํฯ เอกตฺเตติ เอกีภาเวฯ กิํ ทสฺเสติ? กายวิเวเก กเตปิ ตตฺถ จิตฺตํ อภิรมาเปตุํ ทุกฺกรํฯ ทฺวยํทฺวยาราโม หิ อยํ โลโกติฯ หรนฺติ มญฺเญติ หรนฺติ วิย ฆสนฺติ วิยฯ มโนติ จิตฺตํฯ สมาธิํ อลภมานสฺสาติ อุปจารสมาธิํ วา อปฺปนาสมาธิํ วา อลภนฺตสฺส ฯ กิํ ทสฺเสติ? อีทิสสฺส ภิกฺขุโน ติณปณฺณมิคาทิสทฺเทหิ วิวิเธหิ จ ภีสนเกหิ วนานิ จิตฺตํ วิกฺขิปนฺติ มญฺเญติฯ สํสีทิสฺสตีติ กามวิตกฺเกน สํสีทิสฺสติฯ อุปฺลวิสฺสตีติ พฺยาปาทวิหิํสาวิตกฺเกหิ อุทฺธํ ปฺลวิสฺสติฯ

กณฺณสํโธวิกนฺติ กณฺเณ โธวนฺเตน กีฬิตพฺพํฯ ปิฏฺฐิสํโธวิกนฺติ ปิฏฺฐิํ โธวนฺเตน กีฬิตพฺพํฯ ตตฺถ อุทกํ โสณฺฑาย คเหตฺวา ทฺวีสุ กณฺเณสุ อาสิญฺจนํ กณฺณสํโธวิกา นาม, ปิฏฺฐิยํ อาสิญฺจนํ ปิฏฺฐิสํโธวิกา นามฯ คาธํ วินฺทตีติ ปติฏฺฐํ ลภติฯ โก จาหํ โก จ หตฺถินาโคติ อหํ โก, หตฺถินาโค โก, อหมฺปิ ติรจฺฉานคโต, อยมฺปิ, มยฺหมฺปิ จตฺตาโร ปาทา, อิมสฺสปิ, นนุ อุโภปิ มยํ สมสมาติฯ

วงฺกกนฺติ กุมารกานํ กีฬนกํ ขุทฺทกนงฺคลํฯ ฆฏิกนฺติ ทีฆทณฺฑเกน รสฺสทณฺฑกํ ปหรณกีฬํฯ โมกฺขจิกนฺติ สํปริวตฺตกกีฬํ, อากาเส ทณฺฑกํ คเหตฺวา ภูมิยํ วา สีสํ ฐเปตฺวา เหฏฺฐุปริยภาเวน ปริวตฺตนกีฬนฺติ วุตฺตํ โหติฯ จิงฺคุลกนฺติ ตาลปณฺณาทีหิ กตํ วาตปฺปหาเรน ปริพฺภมนจกฺกํฯ ปตฺตาฬฺหกํ วุจฺจติ ปณฺณนาฬิ, ตาย วาลุกาทีนิ มินนฺตา กีฬนฺติฯ รถกนฺติ ขุทฺทกรถํฯ ธนุกนฺติ ขุทฺทกธนุเมวฯ

อิธ โข ปน โวติ เอตฺถ โวติ นิปาตมตฺตํ, อิธ โข ปนาติ อตฺโถฯ อิงฺฆ ตฺวํ, อุปาลิ, สงฺเฆ วิหราหีติ เอตฺถ อิงฺฆาติ โจทนตฺเถ นิปาโตฯ เตน เถรํ สงฺฆมชฺเฌ วิหารตฺถาย โจเทติ, นาสฺส อรญฺญวาสํ อนุชานาติฯ กสฺมา? อรญฺญเสนาสเน วสโต กิรสฺส วาสธุรเมว ปูริสฺสติ, น คนฺถธุรํฯ สงฺฆมชฺเฌ วสนฺโต ปน ทฺเว ธุรานิ ปูเรตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิสฺสติ, วินยปิฏเก จ ปาโมกฺโข ภวิสฺสติฯ อถสฺสาหํ ปริสมชฺเฌ ปุพฺพปตฺถนํ ปุพฺพาภินีหารญฺจ กเถตฺวา อิมํ ภิกฺขุํ วินยธรานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปสฺสามีติ อิมมตฺถํ ปสฺสมาโน สตฺถา เถรสฺส อรญฺญวาสํ นานุชานีติฯ ทสมํ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

อุปาลิวคฺโค ปญฺจโมฯ

ทุติยปณฺณาสกํ นิฏฺฐิตํฯ

3. ตติยปณฺณาสกํ

(11) 1. สมณสญฺญาวคฺโค

1. สมณสญฺญาสุตฺตวณฺณนา

[101] ตติยสฺส ปฐเม สมณสญฺญาติ สมณานํ อุปฺปชฺชนกสญฺญาฯ สนฺตตการีติ นิรนฺตรการีฯ อพฺยาปชฺโฌติ นิทฺทุกฺโขฯ อิทมตฺถํติสฺส โหตีติ อิทมตฺถํ อิเม ปจฺจยาติ เอวมสฺส ชีวิตปริกฺขาเรสุ โหติ, ปจฺจเวกฺขิตปริโภคํ ปริภุญฺชตีติ อตฺโถฯ ทุติยํ อุตฺตานตฺถเมวฯ

3. มิจฺฉตฺตสุตฺตวณฺณนา

[103] ตติเย วิราธนา โหตีติ สคฺคโต มคฺคโต จ วิรชฺฌนํ โหติฯ โน อาราธนาติ น สมฺปาทนา น ปริปูรการิตา โหติฯ ปโหตีติ ปวตฺตติฯ

4-5. พีชสุตฺตาทิวณฺณนา

[104-105] จตุตฺเถ ยถาทิฏฺฐิ สมตฺตํ สมาทินฺนนฺติ ทิฏฺฐานุรูเปน ปริปุณฺณํ สมาทินฺนํ สกลํ คหิตํฯ เจตนาติ ตีสุ ทฺวาเรสุ นิพฺพตฺติตเจตนาว คหิตาฯ ปตฺถนาติ ‘‘เอวรูโป สิย’’นฺติ เอวํ ปตฺถนาฯ ปณิธีติ ‘‘เทโว วา ภวิสฺสามิ เทวญฺญตโร วา’’ติ จิตฺตฏฺฐปนาฯ สงฺขาราติ สมฺปยุตฺตกสงฺขาราฯ ปญฺจเม ปุเรจาริกฏฺเฐน ปุพฺพงฺคมาฯ อนฺวเทวาติ ตํ อนุพนฺธมานเมวฯ

6. นิชฺชรสุตฺตวณฺณนา

[106] ฉฏฺเฐ นิชฺชรวตฺถูนีติ นิชฺชรการณานิฯ มิจฺฉาทิฏฺฐิ นิชฺชิณฺณา โหตีติ อยํ เหฏฺฐา วิปสฺสนายปิ นิชฺชิณฺณา เอว ปหีนาฯ กสฺมา ปุน คหิตาติ? อสมุจฺฉินฺนตฺตาฯ วิปสฺสนาย หิ กิญฺจาปิ นิชฺชิณฺณา, น ปน สมุจฺฉินฺนาฯ มคฺโค ปน อุปฺปชฺชิตฺวา ตํ สมุจฺฉินฺทติ, น ปุน วุฏฺฐาตุํ เทติฯ ตสฺมา ปุน คหิตาฯ เอวํ สพฺพปเทสุ โยเชตพฺโพฯ เอตฺถ จ สมฺมาวิมุตฺติปจฺจยา จตุสฏฺฐิ ธมฺมา ภาวนาปาริปูริํ คจฺฉนฺติฯ กตเม จตุสฏฺฐิ? โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ อธิโมกฺขฏฺเฐน สทฺธินฺทฺริยํ ปริปูรติ, ปคฺคหฏฺเฐน วีริยินฺทฺริยํ, อุปฏฺฐานฏฺเฐน สตินฺทฺริยํ, อวิกฺเขปฏฺเฐน สมาธินฺทฺริยํ, ทสฺสนฏฺเฐน ปญฺญินฺทฺริยํ ปริปูเรติ, วิชานนฏฺเฐน มนินฺทฺริยํ, อภินนฺทนฏฺเฐน โสมนสฺสินฺทฺริยํ, ปวตฺตสนฺตติอาธิปเตยฺยฏฺเฐน ชีวิตินฺทฺริยํ ปริปูรติ…เป.… อรหตฺตผลกฺขเณ อธิโมกฺขฏฺเฐน สทฺธินฺทฺริยํ…เป.… ปวตฺตสนฺตติอาธิปเตยฺยฏฺเฐน ชีวิตินฺทฺริยํ ปริปูรตีติ เอวํ จตูสุ จ มคฺเคสุ จตูสุ จ ผเลสุ อฏฺฐฏฺฐ หุตฺวา จตุสฏฺฐิ ธมฺมา ปาริปูริํ คจฺฉนฺติฯ

7. โธวนาสุตฺตวณฺณนา

[107] สตฺตเม โธวนนฺติ อฏฺฐิโธวนํฯ ตสฺมิญฺหิ ชนปเท มนุสฺสา ญาตเก มเต น ฌาเปนฺติ, อาวาฏํ ปน ขณิตฺวา ภูมิยํ นิทหนฺติฯ อถ เนสํ ปูติภูตานํ อฏฺฐีนิ นีหริตฺวา โธวิตฺวา ปฏิปาฏิยา อุสฺสาเปตฺวา คนฺธมาเลหิ ปูเชตฺวา ฐเปนฺติฯ นกฺขตฺเต ปตฺเต ตานิ อฏฺฐีนิ คเหตฺวา โรทนฺติ ปริเทวนฺติ, ตโต นกฺขตฺตํ กีฬนฺติฯ

8-10. ติกิจฺฉกสุตฺตาทิวณฺณนา

[108-110] อฏฺฐเม วิเรจนนฺติ โทสนีหรณเภสชฺชํฯ วิริตฺตา โหตีติ นีหฏา โหติ ปนุทิตาฯ นวเม วมนนฺติ วมนกรณเภสชฺชํฯ ทสเม นิทฺธมนียาติ นิทฺธมิตพฺพาฯ นิทฺธนฺตาติ นิทฺธมิตาฯ

11. ปฐมอเสขสุตฺตวณฺณนา

[111] เอกาทสเม องฺคปริปูรณตฺถํ สมฺมาทิฏฺฐิเยว สมฺมาญาณนฺติ วุตฺตาฯ เอวเมเต สพฺเพปิ อรหตฺตผลธมฺมา อเสขา, อเสขสฺส ปวตฺตตฺตา ปจฺจเวกฺขณญาณมฺปิ อเสขนฺติ วุตฺตํฯ

12. ทุติยอเสขสุตฺตวณฺณนา

[112] ทฺวาทสเม อเสขิยาติ อเสขาเยว, อเสขสนฺตกา วาฯ อิมินา สุตฺเตน ขีณาสโวว กถิโตติฯ

สมณสญฺญาวคฺโค ปฐโมฯ

(12) 2. ปจฺโจโรหณิวคฺโค

1-2. อธมฺมสุตฺตทฺวยวณฺณนา

[113-114] ทุติยสฺส ปฐเม ปาฏิเยกฺกํ ปุจฺฉา จ วิสฺสชฺชนา จ กตาฯ ทุติเย เอกโตวฯ

3. ตติยอธมฺมสุตฺตวณฺณนา

[115] ตติเย อุทฺเทสํ อุทฺทิสิตฺวาติ มาติกํ นิกฺขิปิตฺวาฯ สตฺถุ เจว สํวณฺณิโตติ ปญฺจสุ ฐาเนสุ เอตทคฺเค ฐเปนฺเตน สตฺถารา สํวณฺณิโตฯ สมฺภาวิโตติ คุณสมฺภาวนาย สมฺภาวิโตฯ ปโหตีติ สกฺโกติฯ อติสิตฺวาติ อติกฺกมิตฺวาฯ ชานํ ชานาตีติ ชานิตพฺพกํ ชานาติฯ ปสฺสํ ปสฺสตีติ ปสฺสิตพฺพกํ ปสฺสติฯ จกฺขุภูโตติ จกฺขุ วิย ภูโต ชาโต นิพฺพตฺโตฯ ญาณภูโตติ ญาณสภาโวฯ ธมฺมภูโตติ ธมฺมสภาโวฯ พฺรหฺมภูโตติ เสฏฺฐสภาโวฯ วตฺตาติ วตฺตุํ สมตฺโถฯ ปวตฺตาติ ปวตฺเตตุํ สมตฺโถฯ อตฺถสฺส นินฺเนตาติ อตฺถํ นีหริตฺวา ทสฺเสตาฯ ยถา โน ภควาติ ยถา อมฺหากํ ภควา พฺยากเรยฺยฯ

4. อชิตสุตฺตวณฺณนา

[116] จตุตฺเถ อชิโตติ เอวํนามโกฯ จิตฺตฏฺฐานสตานีติ จิตฺตุปฺปาทสตานิฯ เยหีติ เยหิ จิตฺตฏฺฐานสเตหิ อนุยุญฺชิยมานาฯ อุปารทฺธาว ชานนฺติ อุปารทฺธสฺมาติ วิรทฺธา นิคฺคหิตา เอวํ ชานนฺติ ‘‘วิรทฺธา มยํ, นิคฺคหิตา มยํ, อาโรปิโต โน โทโส’’ติฯ ปณฺฑิตวตฺถูนีติ ปณฺฑิตภาวตฺถาย การณานิฯ

5-6. สงฺคารวสุตฺตาทิวณฺณนา

[117-118] ปญฺจเม โอริมํ ตีรนฺติ โลกิยํ โอริมตีรํฯ ปาริมํ ตีรนฺติ โลกุตฺตรํ ปาริมตีรํฯ ปารคามิโนติ นิพฺพานคามิโนฯ ตีรเมวานุธาวตีติ สกฺกายทิฏฺฐิตีรํเยว อนุธาวติฯ ธมฺเม ธมฺมานุวตฺติโนติ สมฺมา อกฺขาเต นววิเธ โลกุตฺตรธมฺเม อนุธมฺมวตฺติโน, ตสฺส ธมฺมสฺสานุจฺฉวิกาย สหสีลาย ปุพฺพภาคปฏิปตฺติยา ปวตฺตมานาฯ มจฺจุเธยฺยํ สุทุตฺตรนฺติ มจฺจุโน ฐานภูตํ เตภูมกวฏฺฏํ สุทุตฺตรํ ตริตฺวาฯ ปารเมสฺสนฺตีติ นิพฺพานํ ปาปุณิสฺสนฺติฯ

โอกา อโนกมาคมฺมาติ วฏฺฏโต วิวฏฺฏํ อาคมฺมฯ วิเวเก ยตฺถ ทูรมนฺติ ยสฺมิํ กายจิตฺตอุปธิวิเวเก ทุรภิรมํ, ตตฺราภิรติมิจฺเฉยฺยฯ หิตฺวา กาเมติ ทุวิเธปิ กาเม ปหายฯ อกิญฺจโนติ นิปฺปลิโพโธฯ อาทานปฏินิสฺสเคติ คหณปฏินิสฺสคฺคสงฺขาเต นิพฺพาเนฯ อนุปาทาย เย รตาติ จตูหิ อุปาทาเนหิ กิญฺจิปิ อนุปาทิยิตฺวา เย อภิรตาฯ ปรินิพฺพุตาติ เต อปจฺจยปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพุตา นามาติ เวทิตพฺพาฯ ฉฏฺฐํ ภิกฺขูนํ เทสิตํฯ

7-8. ปจฺโจโรหณีสุตฺตทฺวยวณฺณนา

[119-120] สตฺตเม ปจฺโจโรหณีติ ปาปสฺส ปจฺโจโรหณํฯ ปตฺถริตฺวาติ สนฺถริตฺวาฯ อนฺตรา จ เวลํ อนฺตรา จ อคฺยาคารนฺติ วาลิการาสิสฺส จ อคฺคิอคารสฺส จ อนฺตเรฯ อฏฺฐมํ ภิกฺขุสงฺฆสฺส เทสิตํฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

ปจฺโจโรหณิวคฺโค ทุติโยฯ

(13) 3. ปริสุทฺธวคฺควณฺณนา

[123] ตติยสฺส ปฐเม ปริสุทฺธาติ นิมฺมลาฯ ปริโยทาตาติ ปภสฺสราฯ ทุติยาทีนิ อุตฺตานตฺถาเนวาติฯ

ปริสุทฺธวคฺโค ตติโยฯ

(14) 4. สาธุวคฺควณฺณนา

[134] จตุตฺถสฺส ปฐเม สาธุนฺติ ภทฺทกํ สิลิฏฺฐกํฯ ทุติยาทีนิ อุตฺตานตฺถาเนวาติฯ อริยมคฺควคฺโค อุตฺตานตฺโถเยวาติฯ

สาธุวคฺโค จตุตฺโถฯ

ตติยปณฺณาสกํ นิฏฺฐิตํฯ

4. จตุตฺถปณฺณาสกํ